Dawne chaty góralskie i pienińskie

Dawne chaty góralskie i pienińskie to niezwykle malowniczy element krajobrazu południowej Polski. Ich forma nie była przypadkowa – odpowiadała surowym warunkom klimatycznym, dostępności materiałów oraz wielopokoleniowym tradycjom regionu.

Budulec: drewno i kamień

Najważniejszym materiałem było drewno – najczęściej świerk lub jodła. Pnie drzewa były okorowywane i łączone na tzw. „zamki” lub „jaskółczy ogon”, co tworzyło trwałą i szczelną konstrukcję. Czasem dolna część chaty była podmurowana kamieniem, by zabezpieczyć ją przed wilgocią i śniegiem.

Konstrukcja i wygląd zewnętrzny

Chałupa zazwyczaj była parterowa, z wysokim, stromym dachem krytym gontem, czasem słomą lub dranem (drewnianym gontem łupanym ręcznie). Dach musiał być stromy, by nie zalegał na nim śnieg.

Okna były niewielkie, najczęściej czteroszybowe, osadzone głęboko w ścianach. Z zewnątrz chaty miały surowy wygląd – drewno często nie było malowane, tylko ciemniało naturalnie z czasem.

Wnętrze: prostota i funkcjonalność

W środku znajdowało się zwykle jedno większe pomieszczenie – izba – gdzie koncentrowało się życie domowe. Był tam piec chlebowy i kuchenny, ławy, stół i drewniane łóżka. W starszych chatach nie było kominów – dym z pieca wydostawał się przez specjalne otwory w ścianie lub dachu.

Obok izby znajdowała się zazwyczaj komora – miejsce do przechowywania żywności – oraz sień, która pełniła funkcję przedsionka i czasem składziku.

Cechy stylu pienińskiego

W regionie pienińskim chaty były nieco mniejsze, z bardziej surową zabudową. Charakterystyczna była silna funkcjonalność – chałupy często łączono z oborą lub stajnią, by zwierzęta były blisko podczas mrozów.

Detale i zdobienia

Choć skromne, chaty bywały zdobione snycerką – rzeźbione gzymsy, pazdury (ozdobne zakończenia krokwi) czy wyrzynane ramy okienne i drzwiowe. Zdobienia miały nie tylko funkcję estetyczną, ale też symboliczne – chroniły domowników przed „złym”.

Tradycja zachowana

Dziś wiele takich chat zobaczyć można w skansenach, np. w Chochołowie, Zubrzycy Górnej czy Kluszkowcach. Część z nich została zaadaptowana jako pensjonaty, ale niektóre nadal służą rodzinom góralskim – jako żywe świadectwo tradycji i ducha regionu.